Τριαντάφυλλος Σερμέτης
Εξανθρωπίζοντας το(ν) Απάνθρωπο
- Κατηγορία: Άρθρα
*Του Τριαντάφυλλου Σερμέτη
Τον Οκτώβριο του 1987 η Μάργκαρετ Θάτσερ είχε παραχωρήσει συνέντευξη στο περιοδικό Women’s Own, ισχυριζόμενη ότι «Δεν υπάρχει κοινωνία παρά μόνο άτομα» («Τhere is no such thing as society. There are individual men and women and there are families»). Αυτή η φράση έμελλε να σκιαγραφήσει με έμφαση την επερχόμενη εποχή της επικράτησης του ατομικού έναντι του κοινωνικού. Το γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια το άτομο να ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τον εαυτό του, αδιαφορώντας για εκείνο που συμβαίνει στο κοινωνικό περιβάλλον. Τούτο σημαίνει ότι προέχει όχι απλά η επιβίωση αλλά η με οποιονδήποτε τρόπο επικράτηση του ενός έναντι του άλλου. Σταδιακά αυτό κατευθύνει προς μια κοινωνία που δεν έχει κοινές αναφορές, κοινές αξίες και κοινά οράματα. Δημιουργούνται κοινωνικά ρήγματα που οδηγούν τελικά αναπότρεπτα σε θραύσματα ατομικά, με συνέπεια την απανθρωποποίηση του ανθρώπου.
Στην κοινωνική ψυχολογία η απανθρωποποίηση ορίζεται ως η διαδικασία με την οποία ένα άτομο ή μια ομάδα θεωρεί τους άλλους ως μη άξιους ανθρώπινης μεταχείρισης. Η απανθρωποποίηση είναι συνηθισμένη σε προσωπικές συγκρούσεις, εμφύλιες διαμάχες και πόλεμους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, που οδήγησε σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και πράξεις γενοκτονίας, αποτέλεσε το Ολοκαύτωμα, που απεικόνισε με τον πιο τραγικό τρόπο αυτήν ακριβώς τη μεταστροφή του ανθρώπου από ήρεμο και φιλειρηνικό πολίτη σε ένα απάνθρωπο ον, ικανό να βασανίσει και να θανατώσει εκατομμύρια συνανθρώπων του. Υπάρχουν δύο μορφές απανθρωποποίησης: στην πρώτη ανήκουν αυτοί που διαπράττουν τα εγκλήματα ως φυσικοί αυτουργοί και στη δεύτερη ανήκουν αυτοί που συμμορφώνονται παθητικά και σιωπηλά στα εγκλήματα. Ωστόσο, η χρήση απάνθρωπων συμπεριφορών για την απαξίωση των άλλων δεν περιορίζεται μόνο σε ακραίες ή περιθωριακές καταστάσεις. Τέτοιες απαξιωτικές συμπεριφορές μπορούν να υπάρξουν σε πολλαπλά επίπεδα της κοινωνίας, όπως σε νόμους, σε άρθρα εφημερίδων, σε επιστημονικά περιοδικά αλλά και σε απλές καθημερινές πράξεις.
Η σταδιακή επικράτηση της ιδέας της Μάργκαρετ Θάτσερ από τις αρχές του 21ου αιώνα οδήγησε τον δυτικό κόσμο στην αντίληψη ότι για το άτομο πρωτεύουσα σημασία έχει η οικονομία, προκειμένου αυτό να αποκτήσει περισσότερα αγαθά, καθώς αυτή η διαδικασία θα οδηγήσει στην ατομική ευτυχία. Το άτομο ταυτίζεται αποκλειστικά με την οικονομία και υφίσταται μόνο στο πλαίσιό της. Αυτή η προτεσταντικής προέλευσης ιδέα οδήγησε τις δυτικές κοινωνίες στην υιοθέτηση της άποψης ότι μόνο η ύλη έχει σημασία και το πνεύμα αποκτά δευτερεύουσα ή και μηδαμινή σημασία. Αυτή η αντίληψη είχε ως συνέπεια την πνευματική απορρύθμιση, την αποϊεροποίηση του ανθρώπου και την σταδιακή απανθρωποποίηση και, εν τέλει, αποκτήνωσή του.
Τελικά, αποδεικνύεται ότι η πρόοδος της ανθρωπότητας στον υλικό και τεχνολογικό πολιτισμό δεν επιφέρει εσωτερική πρόοδο στον άνθρωπο εξανθρωπίζοντάς τον· εξακολουθεί, λοιπόν, να υπάρχει το ζητούμενο του εξανθρωπισμού του ανθρώπου. Η διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων, η φτώχεια, η πείνα, εξαθλιώνουν και εξαχρειώνουν τους ανθρώπους, κάνοντάς τους να κλείνονται στους εαυτούς τους, με αποτέλεσμα να ενδιαφέρεται ο κάθε άνθρωπος για τον τρόπο που θα επιβιώσει αποκλειστικά και μόνο ο ίδιος και οι οικείοι του. Το γεγονός αυτό προκαλεί όχι μόνο ακραίο ατομισμό αλλά στην κυριολεξία διάσπαση του ατόμου. Στην Ελλάδα των μνημονιακών χρόνων το φαινόμενο της εξαθλίωσης και της εξαχρείωσης των ανθρώπων πήρε τεράστιες διαστάσεις. Αυτό προκάλεσε μεγάλη ενοχοποίηση στους ανθρώπους, καθώς ο κάθε ένας θεώρησε ότι ο ίδιος φταίει αποκλειστικά, με συνέπεια να επέλθει θυμός, ο οποίος έπρεπε με κάποιο τρόπο να εκφορτιστεί. Η εκφόρτιση του θυμού λαμβάνει χώρα με δύο τρόπους: Ο ένας τρόπος στρέφεται προς τον ίδιο τον εαυτό, με συνέπεια να αυξηθούν οι αυτοκτονίες τα τελευταία χρόνια. Ο άλλος τρόπος είναι να εκφορτίζεται ο θυμός αδιάκριτα στον πιο αδύναμο διπλανό μας, με αποτέλεσμα η βία να αυξηθεί κατακόρυφα και να αρχίσει να διαρρηγνύεται κάθε έννοια συνοχής της κοινωνίας, μιας κοινωνίας που έπαψε να έχει κοινές αξίες. Η ανθρώπινη ζωή μοιάζει πλέον να μην έχει καμιά αξία. Όλοι στρέφονται εναντίον όλων. Έτσι, η ελληνική κοινωνία τις τελευταίες δεκαετίες λειτουργεί προτάσσοντας τον ατομισμό και την ιδιοτέλεια δίχως κοινές αξίες. Η πολιτική και πνευματική ελίτ της χώρας αλωμένη, αλλοτριωμένη και παραδομένη σε μετριότητες που εξυπηρετούν ιδιοτελή και ατομικά συμφέροντα, δεν μπορεί να καθοδηγήσει με ασφαλή τρόπο την κοινωνία και την χώρα.
Ο εξανθρωπισμός της κοινωνίας θα επέλθει όταν δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ανθρωποποίησης του ανθρώπου. Τα κριτήρια οπωσδήποτε είναι η παιδεία που αποκτάται μέσω της εκπαίδευσης, μιας εκπαίδευσης που δεν θα έχει ως προτεραιότητα την προσαρμογή της στις ανάγκες της αγοράς με μηχανική ανάπτυξη δεξιοτήτων, αλλά την ολόπλευρη καλλιέργεια του πνεύματος. Ο ήλιος αυτή τη στιγμή βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο, δημιουργώντας μεγάλες σκιές. Ο ακραίος ατομισμός οδηγεί αναπότρεπτα όχι μόνο στη διάλυση της κοινωνίας, αλλά σε διάλυση κάθε ζωτικού χώρου και εν τέλει στη διάλυση της χώρας και του κράτους. Κατά συνέπεια τίθεται ζήτημα επιβίωσης. Ας μη λησμονούμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν πολιτισμό και έμειναν στην ιστορία της ανθρωπότητας ως ένας από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς, διότι πρώτιστα καλλιέργησαν το πνεύμα τους έχοντας σαφείς αναφορές στις αξίες της ανθρωπιάς, του σεβασμού και της δικαιοσύνης.
* Ο Τριαντάφυλλος Σερμέτης
είναι Δρ. Φιλοσοφίας-Συγγραφέας
Write comment (0 Comments)
Η Κοινωνική Ηθική
- Κατηγορία: Παράκαιροι Συλλογισμοί
Εκείνο που έχει εκπέσει σε δραματικό βαθμό τα χρόνια από τα μνημόνια και έπειτα είναι εκείνο που ονομάζουμε κοινωνική ηθική. Αυτή είναι ένα σύνολο αξιών και κανόνων που υπάρχουν στην κοινωνία. Οι αξίες αυτές διέπουν τα μέλη μιας κοινωνίας για το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται μεταξύ τους για την ευημερία τους. Η κοινωνική ηθική δεν έχει ακριβή ορισμό, καθώς διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό ανάλογα με διάφορες πεποιθήσεις, πρακτικές, παραδόσεις ή έθιμα που επικρατούν στην κοινωνία.
Πρόκειται για ένα σύνολο αξιών ή συμπεριφορών που γίνονται κατανοητές και αποδεκτές από τα μέλη της κοινωνίας. Η κοινωνική ηθική είναι σημαντική γιατί παρέχει τις κατευθυντήριες γραμμές για να ζήσει η κοινωνία ειρηνικά. Βοηθά τους ανθρώπους να ζουν μαζί σε αρμονία και να αποφεύγουν τις συγκρούσεις και την ένταση μεταξύ τους. Αφορά το πώς συμπεριφέρονται οι άνθρωποι στους άλλους στην κοινότητά τους.
Μία από τις πιο κρίσιμες πτυχές της κοινωνικής ηθικής είναι ότι παρέχει ένα ηθικό πλαίσιο για την αξιολόγηση των πράξεων των ανθρώπων και βοηθά στην αντιμετώπιση ηθικών ζητημάτων που απαντώνται συχνά στην κοινωνία. Επομένως, η παρακμή που βιώνει η ελληνική κοινωνία σε πολλαπλά επίπεδα, δεν έγκειται τόσο στο νομικό ή στο συνταγματικό πλαίσιο, όσο στην αναφορά μιας κοινωνικής ηθικής που έχει απορρυθμίσει την κοινωνία, οδηγώντας την σε ιδιώτευση και κυνική αντιμετώπιση της πραγματικότητας.
Το νόημα της Ζωής σε έναν Μηδενιστικό Κόσμο
- Κατηγορία: Άρθρα
Κριτική προσέγγιση στο βιβλίο του Vito Mancuso «Για το Νόημα της Ζωής».
Πριν από λίγο καιρό εκδόθηκε από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, σε μετάφραση του Παναγιώτη Υφαντή, ένα εξαιρετικό δοκίμιο του Ιταλού καθηγητή Σύγχρονης Θεολογίας Vito Mancuso. Το βιβλίο αυτό έχει κάνει ιδιαίτερη αίσθηση στην Ιταλία. Ο Vito Mancuso επιχειρεί με το νέο του δοκίμιο «Για το Νόημα της Ζωής» να μας επαναφέρει σε επαφή με τη φιλοσοφία, χρησιμοποιώντας απλή και κατανοητή γλώσσα.
Σε έναν κόσμο που κυριαρχείται πλέον από τη λογική του άκρατου ατομισμού και της κατανάλωσης, τα υπαρξιακά ερωτήματα έχουν σχεδόν εξαφανιστεί ή έχουν αλλάξει. Το «Από πού προέρχομαι;» έχει γίνει «Πόσα κερδίζω;». Το «Πού πάω;» έχει μετατραπεί σε «Τι αγοράζω;». Ο Mancuso επανεξετάζει τα αιώνια αυτά ερωτήματα υπό μία νέα οπτική.
Ο φιλόσοφος εκκινεί από την επισήμανση ότι υπάρχει μια κατάσταση σύγχυσης και κρίσης αξιών που μας έχει οδηγήσει στην αποξένωση, ιδιαίτερα τον καιρό της πανδημίας, καθώς οι άνθρωποι συνειδητοποίησαν ότι υπάρχει σοβαρή έλλειψη στη σαφήνεια της ταυτότητάς τους. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, στη σύγχρονη εποχή οι άνθρωποι έχουν χάσει την ιδέα της συλλογικότητας και απομονώνονται όλο και περισσότερο. Αυτό προκαλεί κοινωνική και προσωπική δυσφορία, τα οποία όμως έχουν αρχέγονες ρίζες και δεν εμφανίστηκαν μόνο τον καιρό της πανδημίας. Ωστόσο, επιμένει ότι οι άνθρωποι δεν θα πρέπει να εγκαταλείψουν τον εαυτό τους στο παράλογο και την ανοησία. Η πανδημία και η επακόλουθη αφθονία ελεύθερου χρόνου ώθησαν πολλούς ανθρώπους σε μια βαθύτερη ενδοσκόπηση και στοχαστικότητα, περισσότερο από ό,τι συνήθως. Οι σύγχρονοι καιροί καλούν τους ανθρώπους να αναστοχαστούν για τα λάθη τους και να ανακτήσουν την ανθρωπινότητά τους προκειμένου να διασώσουν τον εαυτό τους. Στο βιβλίο «Για το Νόημα της Ζωής» ο Mancuso επιχειρεί να απαντήσει εκ νέου στα πανανθρώπινα ερωτήματα. Ισχυρίζεται με ενάργεια ότι η επανεύρεση του «νοήματος της ζωής» θα ήταν καθοριστικής σημασίας σήμερα, θα έκανε τον άνθρωπο ικανό για σκέψη και δράση, θα τον απάλλασσε από πολλούς περιορισμούς και θα τον έκανε για άλλη μια φορά πρωταγωνιστή της ιστορίας. Το κακό, ο πόνος και η απώλεια έχουν εισχωρήσει με δύναμη στην καθημερινότητά μας, από τα οποία συνήθως προσπαθούμε να απομακρυνθούμε και να μην τα συλλογιζόμαστε. Εφόσον, όμως, δεν μπορούμε πλέον να τα αγνοήσουμε, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε το νόημα της ύπαρξής τους. Ο Mancuso θεωρεί το κακό και τη δυστυχία όχι ως κάτι που πρέπει να εξαλειφθεί αλλά ως εκείνη την ανεπιθύμητη προοπτική της προόδου. Αν το κακό είναι μπροστά στα μάτια μας, δεν πρέπει να το αποφύγουμε ή να το αποδεχθούμε παθητικά, αλλά να ενεργήσουμε με συγκεκριμένο τρόπο για να κάνουμε τη ζωή μας λιγότερο άδικη και οδυνηρή.
Υπάρχουν δύο βασικές θέσεις πάνω στις οποίες αναπτύσσεται το δοκίμιο του Mancuso. Η πρώτη, με επίκεντρο την αξία της ελευθερίας, είναι η ανυπαρξία του νοήματος που υφίσταται όταν δεν υπάρχει συναίνεση. Αυτό σημαίνει ότι ο καθένας μας είναι ο δημιουργός ή ο ερμηνευτής του νοήματος που αποφασίζει να νοηματοδοτήσει τη ζωή του. Το νόημα μπορεί να υπάρχει ή να μην υπάρχει και αυτό εξαρτάται από εμάς. Η δεύτερη θέση επικεντρώνεται στο γεγονός ότι το νόημα της ζωής είναι η συνέργεια. Ο όρος «συνέργεια» υιοθετείται από τον φιλόσοφο Μάρκο Αυρήλιο και ερμηνεύεται από τον Mancuso ως ο συ-στατικός εκείνος σύνδεσμος οποιασδήποτε μορφής ζωής ανάμεσα σε διαφορετικές οντότητες. Όλα είναι σχέση και συνέργεια. Με αυτές τις δύο θέσεις ο Mancuso προσπαθεί να επιτύχει μια ισορροπία μεταξύ της ατομικότητας και της σχεσιακής προοπτικής. Η παντοδυναμία τού Εγώ πρέπει να αποσυρθεί και να δώσει τη θέση της στην αντίληψη ενός εσωτερικού κενού που όλοι νιώθουμε. Αυτό το κενό προκαλεί φόβο και απελπισία και υπάρχει η τάση να το παραγεμίζει ο σύγχρονος άνθρωπος με στοιχεία κενοδοξίας, δηλαδή με περιττά αντικείμενα και ρηχές ιδέες, που τον υποτάσσουν σε έναν άκρατο καταναλωτισμό. Αντίθετα, αυτό που χρειαζόμαστε είναι να αναστοχαστούμε για αυτό το κενό και να οδηγηθούμε στην αυτεπίγνωση, κατανοώντας ότι υπάρχει κάτι μεγαλύτερο από το Εγώ. Ο καθένας μπορεί να βρει το νόημα της ζωής του μέσα του, εφόσον ο καθένας, εμβαθύνοντας στον εαυτό του, αποφασίσει ποιο νόημα θα δώσει στη δική του ύπαρξη, ποιες αξίες θα υιοθετήσει και ποιες όχι. Το νόημα της ζωής κάποιου είναι μια καθημερινή δική του κατασκευή. Πρέπει να το δομεί καθημερινά σε έναν διαρκή αγώνα.
Εν κατακλείδι, ενώ ο Mancuso καταπιάνεται με δύσκολα θέματα, εκθέτει τις σκέψεις του με απλότητα και σαφήνεια που διευκολύνουν την ανάγνωση του βιβλίου και κάνουν τη θεματολογία ακόμα πιο ενδιαφέρουσα, καταδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο κάποιος παράγει φιλοσοφία, όταν αναλύει φιλοσοφικά ερωτήματα που τα έχει κατακτήσει σε βάθος και σε τέτοιο σημείο που να μην έχει αμφιβολίες. Ο Mancuso το πετυχαίνει αυτό όχι μόνο όσον αφορά στο «νόημα της ζωής» αλλά και σε συναφείς προβληματισμούς που περιστρέφονται γύρω από αυτό.
Τριαντάφυλλος Σερμέτης
Δρ. Φιλοσοφίας-Συγγραφέας
Write comment (0 Comments)