*Του Τριαντάφυλλου Σερμέτη
Τον Οκτώβριο του 1987 η Μάργκαρετ Θάτσερ είχε παραχωρήσει συνέντευξη στο περιοδικό Women’s Own, ισχυριζόμενη ότι «Δεν υπάρχει κοινωνία παρά μόνο άτομα» («Τhere is no such thing as society. There are individual men and women and there are families»). Αυτή η φράση έμελλε να σκιαγραφήσει με έμφαση την επερχόμενη εποχή της επικράτησης του ατομικού έναντι του κοινωνικού. Το γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια το άτομο να ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τον εαυτό του, αδιαφορώντας για εκείνο που συμβαίνει στο κοινωνικό περιβάλλον. Τούτο σημαίνει ότι προέχει όχι απλά η επιβίωση αλλά η με οποιονδήποτε τρόπο επικράτηση του ενός έναντι του άλλου. Σταδιακά αυτό κατευθύνει προς μια κοινωνία που δεν έχει κοινές αναφορές, κοινές αξίες και κοινά οράματα. Δημιουργούνται κοινωνικά ρήγματα που οδηγούν τελικά αναπότρεπτα σε θραύσματα ατομικά, με συνέπεια την απανθρωποποίηση του ανθρώπου.
Στην κοινωνική ψυχολογία η απανθρωποποίηση ορίζεται ως η διαδικασία με την οποία ένα άτομο ή μια ομάδα θεωρεί τους άλλους ως μη άξιους ανθρώπινης μεταχείρισης. Η απανθρωποποίηση είναι συνηθισμένη σε προσωπικές συγκρούσεις, εμφύλιες διαμάχες και πόλεμους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, που οδήγησε σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και πράξεις γενοκτονίας, αποτέλεσε το Ολοκαύτωμα, που απεικόνισε με τον πιο τραγικό τρόπο αυτήν ακριβώς τη μεταστροφή του ανθρώπου από ήρεμο και φιλειρηνικό πολίτη σε ένα απάνθρωπο ον, ικανό να βασανίσει και να θανατώσει εκατομμύρια συνανθρώπων του. Υπάρχουν δύο μορφές απανθρωποποίησης: στην πρώτη ανήκουν αυτοί που διαπράττουν τα εγκλήματα ως φυσικοί αυτουργοί και στη δεύτερη ανήκουν αυτοί που συμμορφώνονται παθητικά και σιωπηλά στα εγκλήματα. Ωστόσο, η χρήση απάνθρωπων συμπεριφορών για την απαξίωση των άλλων δεν περιορίζεται μόνο σε ακραίες ή περιθωριακές καταστάσεις. Τέτοιες απαξιωτικές συμπεριφορές μπορούν να υπάρξουν σε πολλαπλά επίπεδα της κοινωνίας, όπως σε νόμους, σε άρθρα εφημερίδων, σε επιστημονικά περιοδικά αλλά και σε απλές καθημερινές πράξεις.
Η σταδιακή επικράτηση της ιδέας της Μάργκαρετ Θάτσερ από τις αρχές του 21ου αιώνα οδήγησε τον δυτικό κόσμο στην αντίληψη ότι για το άτομο πρωτεύουσα σημασία έχει η οικονομία, προκειμένου αυτό να αποκτήσει περισσότερα αγαθά, καθώς αυτή η διαδικασία θα οδηγήσει στην ατομική ευτυχία. Το άτομο ταυτίζεται αποκλειστικά με την οικονομία και υφίσταται μόνο στο πλαίσιό της. Αυτή η προτεσταντικής προέλευσης ιδέα οδήγησε τις δυτικές κοινωνίες στην υιοθέτηση της άποψης ότι μόνο η ύλη έχει σημασία και το πνεύμα αποκτά δευτερεύουσα ή και μηδαμινή σημασία. Αυτή η αντίληψη είχε ως συνέπεια την πνευματική απορρύθμιση, την αποϊεροποίηση του ανθρώπου και την σταδιακή απανθρωποποίηση και, εν τέλει, αποκτήνωσή του.
Τελικά, αποδεικνύεται ότι η πρόοδος της ανθρωπότητας στον υλικό και τεχνολογικό πολιτισμό δεν επιφέρει εσωτερική πρόοδο στον άνθρωπο εξανθρωπίζοντάς τον· εξακολουθεί, λοιπόν, να υπάρχει το ζητούμενο του εξανθρωπισμού του ανθρώπου. Η διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων, η φτώχεια, η πείνα, εξαθλιώνουν και εξαχρειώνουν τους ανθρώπους, κάνοντάς τους να κλείνονται στους εαυτούς τους, με αποτέλεσμα να ενδιαφέρεται ο κάθε άνθρωπος για τον τρόπο που θα επιβιώσει αποκλειστικά και μόνο ο ίδιος και οι οικείοι του. Το γεγονός αυτό προκαλεί όχι μόνο ακραίο ατομισμό αλλά στην κυριολεξία διάσπαση του ατόμου. Στην Ελλάδα των μνημονιακών χρόνων το φαινόμενο της εξαθλίωσης και της εξαχρείωσης των ανθρώπων πήρε τεράστιες διαστάσεις. Αυτό προκάλεσε μεγάλη ενοχοποίηση στους ανθρώπους, καθώς ο κάθε ένας θεώρησε ότι ο ίδιος φταίει αποκλειστικά, με συνέπεια να επέλθει θυμός, ο οποίος έπρεπε με κάποιο τρόπο να εκφορτιστεί. Η εκφόρτιση του θυμού λαμβάνει χώρα με δύο τρόπους: Ο ένας τρόπος στρέφεται προς τον ίδιο τον εαυτό, με συνέπεια να αυξηθούν οι αυτοκτονίες τα τελευταία χρόνια. Ο άλλος τρόπος είναι να εκφορτίζεται ο θυμός αδιάκριτα στον πιο αδύναμο διπλανό μας, με αποτέλεσμα η βία να αυξηθεί κατακόρυφα και να αρχίσει να διαρρηγνύεται κάθε έννοια συνοχής της κοινωνίας, μιας κοινωνίας που έπαψε να έχει κοινές αξίες. Η ανθρώπινη ζωή μοιάζει πλέον να μην έχει καμιά αξία. Όλοι στρέφονται εναντίον όλων. Έτσι, η ελληνική κοινωνία τις τελευταίες δεκαετίες λειτουργεί προτάσσοντας τον ατομισμό και την ιδιοτέλεια δίχως κοινές αξίες. Η πολιτική και πνευματική ελίτ της χώρας αλωμένη, αλλοτριωμένη και παραδομένη σε μετριότητες που εξυπηρετούν ιδιοτελή και ατομικά συμφέροντα, δεν μπορεί να καθοδηγήσει με ασφαλή τρόπο την κοινωνία και την χώρα.
Ο εξανθρωπισμός της κοινωνίας θα επέλθει όταν δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ανθρωποποίησης του ανθρώπου. Τα κριτήρια οπωσδήποτε είναι η παιδεία που αποκτάται μέσω της εκπαίδευσης, μιας εκπαίδευσης που δεν θα έχει ως προτεραιότητα την προσαρμογή της στις ανάγκες της αγοράς με μηχανική ανάπτυξη δεξιοτήτων, αλλά την ολόπλευρη καλλιέργεια του πνεύματος. Ο ήλιος αυτή τη στιγμή βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο, δημιουργώντας μεγάλες σκιές. Ο ακραίος ατομισμός οδηγεί αναπότρεπτα όχι μόνο στη διάλυση της κοινωνίας, αλλά σε διάλυση κάθε ζωτικού χώρου και εν τέλει στη διάλυση της χώρας και του κράτους. Κατά συνέπεια τίθεται ζήτημα επιβίωσης. Ας μη λησμονούμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν πολιτισμό και έμειναν στην ιστορία της ανθρωπότητας ως ένας από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς, διότι πρώτιστα καλλιέργησαν το πνεύμα τους έχοντας σαφείς αναφορές στις αξίες της ανθρωπιάς, του σεβασμού και της δικαιοσύνης.
* Ο Τριαντάφυλλος Σερμέτης
είναι Δρ. Φιλοσοφίας-Συγγραφέας