του Τριαντάφυλλου Σερμέτη
Η ποιότητα της ζωής ενός ανθρώπου εξαρτάται άμεσα από τη γνώση του περιβάλλοντός του και του εαυτού του. Η γνώση εισχωρεί στον άνθρωπο μέσω των αισθήσεων, αρχικά ως πληροφορία, που στη συνέχεια, επεξεργαζόμενη από το νου, μετατρέπεται σε γνώση. Η μόρφωση είναι η γνώση που λαμβάνει ένας άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ζωής του και συνηθίζεται να πιστοποιείται μέσω των πτυχίων που λαμβάνει. Είναι, όμως, έτσι; Θα πρέπει να διερευνηθεί το αντιφατικό γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια, παρά τη γεωμετρική αύξηση των πτυχιούχων στην Ελλάδα (έχει από τα μεγαλύτερα ποσοστά πτυχιούχων στην Ευρώπη και μάλιστα υψηλού επιπέδου επιστήμονες), κατά γενική παραδοχή βαθαίνει η πνευματική παρακμή, αποτυπωμένη εύγλωττα σε κοινωνική κρίση που μαστίζει την κοινωνία τα τελευταία χρόνια.
Θα επιχειρήσω να άρω αυτή την αντίφαση αυτή, αναλύοντας συνοπτικά τη σχέση γνώσης και μόρφωσης. Η απόκτηση γνώσης δυνητικά μπορεί να οδηγήσει στη μόρφωση, όχι όμως απαραίτητα· αυτό εξαρτάται από την αιτία απόκτησης της γνώσης. Αν η απόκτηση της γνώσης αποτελεί το χρηστικό μέσο για κοινωνική ανέλιξη, τότε τούτο έχει ως συνέπεια η γνώση να μην εσωτερικοποιείται στο υποκείμενο, αλλά να παραμένει ως ένα εξωτερικό αντικείμενο με σκοπό τη χρήση. Όταν δεν εσωτερικοποιείται η γνώση με σκοπό την υποκειμενική ταύτιση, τότε αδυνατεί ο άνθρωπος να δια-μορφωθεί. Με άλλα λόγια, αδυνατεί να σμιλέψει, μέσω της γνώσης, τη μορφή του. Αν η απόκτηση της γνώσης, από την άλλη μεριά, αποτελεί τον τελικό σκοπό του ανθρώπου, ως αυταξία, τότε τούτη οδηγεί αναπόφευκτα στη μόρφωση. Η λέξη μορφή σημαίνει το σχήμα που δίνεται μέσω μιας πράξης. Η μόρφωση, επομένως, είναι η ευ-μορφία του σχήματος. Επομένως, η μόρφωση είναι το σμιλεμένο κάλλος του εαυτού, με εργαλείο τη γνώση. Τα χαρακτηριστικά της μόρφωσης, κατά συνέπεια, είναι η καλλιέπεια (καλλι-έργεια, δηλαδή καλή πράξη) που έχει ως χαρακτηριστικά της την ηπιότητα, την εντιμότητα, την ευγένεια, τη διαρκή αναζήτηση του δικαίου· αρετές όλες που οδηγούν αναπόδραστα σε πνευματική εξύψωση. Αντίθετα, χαρακτηριστικά της α-μορφίας (ο δίχως σχήμα εαυτός, η ασχήμια, δηλαδή η αμορφωσιά), είναι ο διαρκής θυμός, η αγένεια, η ανεντιμότητα, η μικρότητα, ο ναρκισσισμός- ατομικό Εγώ – ατομισμός. Αυτά τα χαρακτηριστικά προκύπτουν διότι ο εαυτός δίχως σχήμα είναι ένας εαυτός με ασμίλευτες γωνίες που δεν έχει πάρει μορφή, νιώθοντας γυμνός έναντι του περιβάλλοντός του, και επιχειρεί να προστατευτεί με τα προαναφερόμενα χαρακτηριστικά.
Η ανθρωπότητα τα τελευταία πολλά χρόνια ρέπει ασταμάτητα προς έναν άκρατο ωφελιμισμό, με σκοπό την ατομική ικανοποίηση και τον ευδαιμονισμό. Επομένως, τα πράγματα αποκτούν χρηστική αξία, αποτελώντας ένα μέσο για την ηδονική ικανοποίηση αυτών των αναγκών. Η γνώση δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση μέσα σε αυτό το γενικό παγκόσμιο περιβάλλον
Είναι γνωστό ότι η ανθρωπότητα τα τελευταία πολλά χρόνια ρέπει ασταμάτητα προς έναν άκρατο ωφελιμισμό, με σκοπό την ατομική ικανοποίηση και τον ευδαιμονισμό. Επομένως, τα πράγματα αποκτούν χρηστική αξία, αποτελώντας ένα μέσο για την ηδονική ικανοποίηση αυτών των αναγκών. Η γνώση δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση μέσα σε αυτό το γενικό παγκόσμιο περιβάλλον. Η πληροφορία (πρώτο επίπεδο γνώσης), ως χρηστική αξία, έχει αποκτήσει πρωτεύοντα ρόλο και η υπερ-πληροφόρηση, ειδικά με τα κοινωνικά δίκτυα, έχει δημιουργήσει την αδρανή πληροφόρηση (πληροφόρηση που αποθηκεύεται παρά μόνο λίγα λεπτά ή λίγες ώρες, με αποτέλεσμα να μην προλαβαίνει να εσωτερικοποιηθεί και να μετατραπεί σε γνώση που θα οδηγήσει σε δια-μόρφωση). Η χρηστικότητα της γνώσης έχει εισχωρήσει και στις βαθμίδες τη εκπαίδευσης, αποτελώντας απλά το μέσο για επαγγελματική εξειδίκευση, με σκοπό την κοινωνική ανέλιξη μέσω του επαγγέλματος. Η διαρκής υποβάθμιση των ανθρωπιστικών σπουδών (μείωση των αρχαίων Ελληνικών, ολοκληρωτική αφαίρεση των Λατινικών κ.ά.) και η ενθάρρυνση της επαγγελματικής εκπαίδευσης, ολοένα και από μικρότερη ηλικία, είναι δείγματα αρνητικά, που με ακριβή πρόβλεψη οδηγούν σε μια κοινωνία ολοκληρωτικά απνευμάτιστη – μη σκεπτόμενη· μια κοινωνία ανθρώπων που θα γνωρίζουν άριστα να διεκπεραιώνουν εκείνο για το οποίο θα έχουν εκπαιδευτεί, αλλά δεν θα μπορούν να σκέπτονται πώς θα αντιδράσουν στη χαμηλή αμοιβή και στην εκμετάλλευση, δεν θα έχουν τη δυνατότητα να γνωρίζουν τον παρελθόντα πολιτισμό και ως εκ τούτου θα αδυνατούν να θέσουν νέα πολιτισμικά πλαίσια. Με άλλα λόγια, ήδη δημιουργείται μια εφιαλτική οργουελική κοινωνία βιολογικών όντων-ρομπότ, που η σκέψη θα χρησιμοποιείται μόνο για την τεχνολογική πρόοδο της επιστήμης.
Επομένως, η αντίφαση που προκύπτει από την καθίζηση του πνεύματος τα τελευταία χρόνια και η αντιστρόφως ανάλογη αύξηση των πτυχίων ερμηνεύονται με βάση τη σχέση της γνώσης και της μόρφωσης, το μέσο ή τον σκοπό της γνώσης και τη χρηστικότητα ή την αυταξία αυτής. Όσο το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα αλλά και η παγκόσμια κατεύθυνση θα είναι προσανατολισμένα μόνο προς την επαγγελματική εξειδίκευση, όσο το εκπαιδευτικό σύστημα δεν θα παρέχει εγκύκλιες γνώσεις και δεν θα ενισχύει τη γνώση ως αυταξία που ως σκοπό θα έχει τη μόρφωση και όχι την απόκτηση πιστοποιημένης επαγγελματικής εξειδίκευσης, τόσο η ελληνική κοινωνία θα κατευθύνεται στην παραγωγή καλά εξειδικευμένων πτυχιούχων αμόρφωτων ανθρώπων που θα εξυπηρετούν μόνον την «αγορά», οπωσδήποτε όμως όχι τον εαυτό τους και τους συνανθρώπους τους. Η κοινωνία που αντιλαμβάνεται τη γνώση της επαγγελματικής εξειδίκευσης ως μόρφωση, είναι μια κοινωνία δίχως ταυτότητα, δίχως παρόν και μέλλον, υποταγμένη εσαεί στη μιζέρια και στη φτώχεια της ανέφικτης ευτυχίας· είναι, εν τέλει, μια βαθιά άρρωστη κοινωνία.